Bộ sưu tập đồ gốm và
những mảnh gốm
trong di tích Cù lao Rùa Tân Uyên, Bình Dương
VĂN THỊ THÙY
TRANG
Bình Dương ngày
nay, là vùng đất hình thành và phát triển 310 năm trong
tiến trình hình thành và phát triển về phía Nam của
đất nước Việt Nam. Vùng đất đã
lưu giữ và bảo tồn phát triển các ngành nghề
thủ công truyền thống, góp phần quan trọng kinh
tế - xã hội của tỉnh, trong đó có nghề
gốm đã làm nên thương hiệu Bình Dương
rạng ngời.
Nhìn về quá khứ,
qua tư liệu khảo cổ học, Bình Dương là
vùng đất có nền văn hóa cổ gắn liền
với lịch sử phát triển của vùng đất
Đông Nam bộ, hiện nay đã phát hiện nhiều di
tích khảo cổ có giá trị cao, làm phong phú cho nền di
sản văn hóa của tỉnh nhà nói chung và khu vực
Đông Nam bộ nói riêng.
Di tích khảo cổ
Cù lao Rùa, thuộc xã Thạnh Hội, huyện Tân Uyên, có niên
đại 3.500 - 3.000 năm cách ngày nay. Đặc biệt,
Cù lao Rùa một di tích có bộ sưu tập về
những di vật đồ gốm và những mảnh
gốm rất đa dạng và phong phú về chủng
loại như: cà ràng, bi gốm, dọi se sợi, gốm
tròn, bát bồng, nồi, chậu, đĩa chân cao, tô
lớn, âu, hủ... Những mảnh thu nhận
được từ các hố khai quật, qua phân loại
có 85.901 mảnh gốm, riêng gốm chôn theo mộ táng có
6.791 mảnh. Việc phân loại đã làm rõ những
đặc trưng của gốm Cù lao Rùa như: loại
hình, kích thước, chất liệu, màu sắc, gốm tô
màu, xương gốm và hoa văn trang trí.
Đồ gốm Cù
lao Rùa có chất liệu và màu sắc xương gốm
phân biệt giữa các màu sắc khá rõ rệt như:
xương gốm có màu đen chiếm tỷ lệ 14,29% chủ
yếu là loại gốm xốp, trọng lượng
nhẹ, thành phần bã thực vật được pha
chế nhiều hơn so với các loại khác, sản
phẩm đa phần đã bị cháy và bị méo mó; Màu nâu
đen chiếm tỷ lệ 57,24% nhiều nhất trong
bộ sưu tập mảnh gốm vỡ, chủ yếu
là sét pha cát và một ít võ nhuyễn thể nghiền mịn
có màu nâu đen, bã thực vật được đưa
vào trong thành phần chất liệu tạo phôi gốm,
đây cũng là chất liệu của các sản phẩm
gia dụng như nồi bình vò có kích thước trung bình;
Màu xám đen 8,25% loại gốm này có tỷ lệ sét pha
cát thích hợp, nhưng bã thực vật được
trộn vào trong xương gốm tương đối
nhiều, khi gốm qua nhiệt độ cao thì các bã
thực vật cháy làm cho xương gốm có màu xám
đen, gốm nhẹ đây là chất liệu của các
loại nồi, đĩa và bát bồng chân cao có kích
thước nhỏ; Màu nâu đỏ 11,03%; Màu đỏ
4,45%; và màu xám trắng 4,76%.
Sưu tập mảnh
gốm thu được trong tầng văn hóa Cù lao Rùa khá
đặc biệt với nhiều màu sắc áo gốm (mà
sau này trong gốm hiện đại người ta gọi
là màu men phủ bên ngoài của xương gốm) khác nhau
tạo nên sự đa dạng trong bộ sưu tập.
Màu áo có khi tô cả bên trong và bên ngoài như cả hai
mặt tô màu đỏ, màu đen, xám đen, xám vàng, nâu
đỏ... màu được phủ lên bề mặt
gốm làm cho mặt gốm láng và màu sắc gốm đều
màu, có những hiện tượng trên mặt gốm
được chải những đường cong tròn
cách đều nhau thật mịn, khi phủ màu lên tạo
nên những vùng đậm nhạt lăn tăn. Hiện
tượng này thường thấy trên những chiếc
Bát bồng chân cao, các nồi có kích thước lớn.
Bộ sưu tập
gốm và những mảnh gốm trong tầng văn hóa
của các hố khai quật Cù lao Rùa. Đặc biệt,
tìm hiểu về góc độ thẩm mỹ, trình độ
kỹ thuật tạo hoa văn trên đồ gốm
của người tiền sử Bình Dương, ta
thấy có 3 thể loại cơ bản nhất là: văn
chải, văn khắc vạch và các đồ án hoa văn
trang trí.
Văn chải:
đây là loại hoa văn trang trí mang tính truyền
thống trong các di tích thời tiền sử Đông Nam
bộ, kỹ thuật tạo văn chải bằng cách
sử dụng loại que nhiều răng như răng
lược chải cắt chéo nhau, văn mịn, nét
chải sắc, cấu thành từng mảng xuôi từ trên
xuống, thường được trang trí trên bụng
và đáy của những dụng cụ đun nấu.
Văn khắc
vạch: bằng một dụng cụ khá đơn
giản là một que bút nhọn, người thợ
gốm khắc lên bề mặt những đường
song song nhau, những đường sóng nước trên
vai, trên bụng những chiếc bình vò, nồi gốm, trên
nền văn chải. Loại hoa văn này mang ý nghĩa
kỹ thuật nhiều hơn là nghệ thuật khi
được kết hợp với các đồ án hoa
văn khắc vạch đơn giản, các tiêu bản
gốm trở nên đẹp hơn và đa dạng hơn.
Qua tư liệu
nghiên cứu các di tích khảo cổ tiền sử Đông
Nam bộ, những sưu tập đồ gốm thu
được trong các hố khai quật thì các nhà nghiên cứu
khảo cổ có chung một nhận định là:
“Gốm khu vực này mang tính thực dụng nhiều
hơn chứ không cầu kỳ hoa mỹ như đồ
gốm phát hiện được trong các di tích tiền
sử khu vực đồng bằng Bắc bộ như
Phùng Nguyên, Đồng Đậu... Nhưng qua bộ
sưu tập gốm di tích Cù lao Rùa, lần đầu tiên
khảo cổ khu vực Đông Nam bộ đã thu
được bộ sưu tập gồm nhiều
mảnh gốm có các đồ án hoa văn trang trí
được chia làm 24 motif khác nhau.
Motif 1 - hoa văn
trổ lỗ vuông
Motif 2 - hoa văn hình sin
Motif 3 - hoa văn hình răng cưa
Motif 4 - hoa văn hình chữ S nằm ngang
nối tiếp nhau
Motif 5 - hoa văn sóng nước
Motif 6 - hoa văn chấm dãi hình digdag
Motif 7 - hoa văn trổ lỗ
Motif 8 - hoa văn một băng khống
chế với một chỉ nổi và chìm
Motif 9 - hoa văn chấm dãi theo chiều
dọc
Motif 10 - hoa văn hình thoi
Motif 11 - hoa văn in chấm vỏ sò
Motif 12 - hoa văn trổ lỗ hình dấu
phẩy
Motif 13 - hoa văn sóng nước trong khuôn hoa
văn hình vành khăn
Motif 14 - hoa văn băng tam giác nối
tiếp
Motif 15 - hoa văn đắp nổi
Motif 16 - hoa văn sóng nước trên nền
khắc vạch
Motif 17 - hoa văn những đường
digdag đối đỉnh
Motif 18 - hoa văn cung tròn với những tam
giác
Motif 19 - hoa văn hình những ô bàn cờ không
đều nhau
Motif 20 - những hình tam giác vuông có cạnh hông
song song
Motif 21 - hoa văn những con số 8 nằm
ngang nối nhau
Motif 22 - hoa văn những cung dạng hình bán
nguyệt
Motif 23 - hoa văn những vòng tròn xoáy trên
ốc đối đỉnh
Motif 24 - hoa văn những cánh chim bay.
Nhìn chung các loại
motif hoa văn trên gốm đều có mặt trên các
tầng văn hóa di tích, nhưng có hiện tượng
đặc biệt là các motif hoa văn mang tính mỹ
thuật cao đều giảm dần về số
lượng. Các motif hoa văn của lớp trên cũng
giảm dần độ phức tạp kể cả
những loại văn đơn giản như khắc
vạch, văn chải có vẻ nhuyễn hơn những
nét vẽ mờ và không sắc sảo, tinh tế như các
lớp dưới.
Bên cạnh sự
thoái hóa về motif hoa văn còn có kiểu dáng, chủng
loại màu sắc. Từ lớp 4 trở lên các loại
gốm được tô màu đỏ tươi, còn
lại với một tỷ lệ rất thấp,
việc miết láng bề mặt gốm cũng không còn chú
trọng như gốm phát hiện được ở
giai đoạn sớm. Độ dày xương gốm,
độ cứng cũng giảm dần. Lý giải sự
thay đổi này có thể nhiều nguyên nhân như sản
phẩm có thể không được mang đi trao
đổi với các cộng đồng cư dân lân
cận do họ đã làm chủ được kỹ
thuật sản xuất hoặc chú trọng những
sản phẩm sản xuất ưu việt hơn như
đồ đồng trong thời đại kim khí
hoặc cộng đồng cư dân tăng dân số trong
giai đoạn này, nhu cầu sử dụng cũng tăng
theo, do đó sản phẩm làm ra cũng nhanh hơn, các công
đoạn cấu tạo sản phẩm cũng giảm
đi và thời gian cho một sản phẩm cũng
sẽ ngắn hơn.
Trong bộ sưu
tập gốm di tích Cù lao Rùa còn có rất nhiều mảnh
gốm màu như: có màu đỏ trên cả hai mặt, có
mặt ngoài đen mặt trong có màu đỏ tươi,
có nàu nâu đen ở mặt ngoài mặt trong có màu
đỏ tươi, có mặt ngoài màu đỏ
tươi mặt trong màu xám, có mặt ngoài màu đỏ
tươi mặt trong có màu nâu đỏ... Gốm màu
ở đây là loại gốm phủ màu trước khi
nung. Men màu thường được phủ cả trong
và ngoài phần miệng, phần vai và có cả trong lòng
sản phẩm. Để tạo màu trên bề mặt
gốm, đồ gốm được xử lý lớp
mặt thật kỹ khi tạo phôi gốm làm cho mặt
gốm khá đều màu, bề mặt gốm còn chải
thật mịn hoặc vết tích của bàn xoay để
lại trên mặt phôi gốm, khi men được phủ
lên mặt gốm gợn lên những đường
đậm nhạt lăn tăn khá mỹ thuật.
Hiện tượng này thường gặp trên các nồi
gốm nhỏ, trên chiếc bát bồng chân cao...
Trên cơ sở
số lượng đồ gốm phát hiện trong
tầng văn hóa của di tích Cù lao Rùa với những
đặc điểm nổi bật về trang trí họa
tiết hoa văn, kỹ thuật tô màu trên gốm. Đây
là bộ sưu tập có giá trị về mặt khoa
học làm thay đổi một số nhận thức
trước đây về kiểu dáng và hoa văn gốm
trong các di tích tiền sử Đông Nam bộ.
Đặc biệt,
khu di tích Cù lao Rùa có một không gian sống riêng biệt -
dạng cù lao, chắc chắn rằng đồ gốm
ở đây được sản xuất tại chỗ,
với khối lượng đồ gốm đa
dạng về loại hình và phong phú về motif trang trí thì
ngoài việc phục vụ cho nhu cầu tại chỗ còn
có thể được dùng để trao đổi.
Bộ sưu tập
gốm và những mảnh gốm trong di tích khảo cổ
Cù lao Rùa đặc biệt nghiên cứu về thể
loại gốm như: chất liệu, màu sắc, loại
hình và hoa văn trang trí... sẽ góp phần quan trọng vào
việc nghiên cứu sự ra đời và hình thành nghề
gốm thủ công truyền thống trên đất Bình
Dương, tồn tại và phát triển từ thời
tiền sử đến ngày nay.
Gìn giữ và khai thác
phát huy những giá trị lịch sử- văn hóa thời
tiền sử, góp phần vào phát triển kinh tế -
văn hóa - xã hội của tỉnh. Một trong những
di tích góp phần vào những thành quả nghiên cứu khoa
học là di tích khảo cổ Cù lao Rùa đã
được UBND tỉnh Bình Dương công nhận là di
tích cấp tỉnh vào ngày 3-11-2008. Hiện Ban quản lý di
tích và danh thắng đang trình hồ sơ cho Bộ Văn
hóa - Thể thao và Du lịch, Cục Di sản văn hóa công
nhận di tích cấp quốc gia.
Nguồn: http://www.sugia.vn