Đọc Khói Sóng Trên Sông của nhà văn Nguyễn Văn Sâm

Tôi vẫn thường cảm tạông Trời đã rộng lượng ban cho tôi mộtsố bạn hiền, và nay đang bước vào lứatuổi nhĩ thuận biết theo mệnh trời một cáchngoan ngoãn, tôi lại càng thêm trân quý những ngườibạn hiền đó. Một trong những ngườibạn này là nhà văn Nguyễn Văn Sâm, mộtngười đồng niên, đồng nghiệp, vàđồng thanh khí của tôi. Trước 1975 ở Saigon,khi anh Sâm dạy Việt văn tại Đại HọcVăn Khoa  thì tôi dạy Anhvăn tại Đại Học Sư Phạm, chỉ nghetiếng nhau và ít khi gặp mặt. Năm 1979, khi nỗinhớ quê hương còn canh cánh bên lòng, tôi thực hạnhphúc được gặp lại anh Sâm tại San Antonio và“mách nước” cho anh đôi điều trongbuổi ban đầu anh đang hội nhập vào cuộcđời mới. Tôi vui mừng theo rõi sự thành côngcủa anh trong hai thú vui thanh cao là dạy học và viếtvăn nơi đất khách. Anh là người Nam, tôi làngười Bắc di cư vào Nam năm 1954, nhưngsự khác biệt quê quán chỉ làm tình bạn chúng tôi thêmđậm đà.

Cốt nhà giáo, anh Sâm chân phươnglắm. Ngay tựa đề KHÓI SÓNG TRÊN SÔNG anh lựa chotập truyện, lấy ý trong câu chót của bài thơĐường tráng lệ nhưng cũng buồn ngút ngàn  mang tên Hoàng Hạc Lâu” củaThôi Hiệu, “Yên ba giang thượng sử nhânsầu,  đã đủ chongười đọc biết rằng đây không phảilà những đề tài vui nhộn xem xong rồi bỏ, màlà những mẩu chuyện buồn  rất thấm thía về cuộcđời tại quê hương cũng như tạimiền đất tạm dung mà có lẽ tất cả chúng ta đều cảmthông được. Truyện nào cũng độc đáo,cũng để lại trong tâm tư tôi một niềmray rứt lạ kỳ, khiến tôi không thể khôngthử  “đặt”thân phận mình vào những trạng huống ấy xem sao, đểrồi thấy mình may mắn hơn người ta và nhìncuộc đời dưới một ánh mắt tíchcực hơn. Như số phận của một chàngthanh niên què quặt, mặc cảm ngập trời vềthân thể của mình mà lại luôn luôn thèm khát xác thịtđàn bà, cuối cùng an phận chịu lấy mộtphụ nữ đã mang bầu với kẻ khác (Như Nước Trong Nguồn).Như nỗi đoạn trường trong biết bao giađình tỵ nạn mưu sinh tối tăm mặtmũi mà lại có cha mẹ già yếu đòi hỏiphải chăm sóc từng giây từng phút, nhất là khi cáccụ bị lú lẫn và không còn tự lo đượcchuyện vệ sinh thân thể (MátLạnh Tuổi Vàng). Như sự ân hận to lớn vàthành khẩn của một người đàn ông Việtđã nghi ngờ và làm hại một ân nhân dị chủngcủa mình (Ông Già Noel CóThật). Như chuyện một thiếu nữViệt tỵ nạn buồn chán gia đình, giao du vớimột người đàn ông Mỹ bất hảo, bịhắn bỏ thuốc ngủ vào nước uốngrồi hiếp dâm (NgườiBí Mật Chiêm Ngưỡng). Như  tệ trạng “gái bao”của các già dịch Việt kiều về nước (Hương Cỏ).  Như ước mơđược trở về với nếp sống quê cũ của chị gái và emtrai sau khi đã chán ngán mảnh đời tạm dung:chị thì bị hải tặc hãm hại trênđường vượt biên, em trai thì bị cô vợtrẻ dị chủng đã có bầu cho mọc sừng (Khói Sóng Trên Sông), vân vân.  Nói theo ngôn ngữ phê bình vănhọc phương Tây, nhà giáo kiêm nhà văn NguyễnVăn Sâm đã dùng mô thức mảnh đời (tranche devie) để xây dựng cốt truyện, một môthức mà Guy de Maupassant trong văn học Pháp đã sửdụng tuyệt luân để nói lên những nỗi oáioăm, những điều dị hợm trong cuộcsống thường nhật.

Là một nhà giáo văn chươngđã nghiên cứu nhiều về truyện ngắnquốc tế, anh Sâm rõ rệt đã nắm vữngđược những yếu tố cần thiết  để thành công trong loạivăn chương này. Truyện nào của anh cũngđược xây dựng vững vàng, cũng có một caođiểm tức là lúc một sự thực-bấtkể xấu hay tốt -- được soi sáng, cũngđầy động tác trong lớp lang, cũngđầy những tình tiết lý thú, khiến ngườiđọc không bị hụt hẫng hoặc nhàm chán. AnhSâm không lập dị, không huyền bí, không làm dáng, không lãngmạn, nhưng ngòi bút tả chân của anh thì khủngkhiếp lắm mỗi khi anh thấy cần thiếtphải vung tay. Hãy nghe anh nói về nỗi chán chườngcủa một phụ nữ đẹp ngườiđẹp nết mang tên Chuyên phải hầu bàn trongmột tiệm ăn tại Saigon Nhỏ bên California: Những khuôn mặt mangnụ cười nham nhở. Những hàm răng cáubợn thức ăn. Những hơi thở nồnghơi bia xú với thực phẩm chưa kịp tiêu hóa, tạothành mùi cám heo lâu ngày, chuyển mùi. Chuyên muốn gạtphắt những chúng sinh lô nhô chung quanh sang một bênđể chạy mau về phòng mình nằm sãi tay thởnhững hơi dài trút hết những ưu sầu, chánchường ra khỏi tâm tư.”  Hoặc đoạn anh chongười thanh niên tật nguyền diễn tảnỗi mặc cảm của mình: Chứng kiến tụinó ỡm ờ trao tình bằng miệng hò mắt liếc,tôi khoái lỗ tai thì có mà bằng bụng thì không. Tôi nhớtới tấm thân tôi. Con trai khi dễ coi như chẳngcùng loài cùng lứa, kiểu thằng Lai, thằng Chệtnào lạc loài trong xóm. Con gái đi ngang qua không đứanào cần biết tôi đứng đó, đương cómặt, chúng ngó thẳng vô mặt tôi mà chẳng thấymắc cỡ bối rối, trong khi đó đốivới mấy thằng khác cỡ tuổi tôi, mấy connhỏ này thường khi hành động kiểu nhưbị hớp hồn: quýnh quáng, tiếng đượctiếng mất, cà-lăm cà-lập, vuốt vuốt tóc, kéokéo áo, đỏ mặt cúi đầu ngó ngó xuốngchưn ... thấy mà phát nực.”

Dấu ấn mô phạm của anh Sâmcòn rõ lắm trong văn chương của anh, như tôiđã ám chỉ ở trên. Anh chừng mực, anh khoan dung,anh gián tiếp khuyên bảo người đời nên tránhđiều ác (vì ác giả ác báo) và chấp nhận cuộcđời, anh đề cao những cái đẹp quêhương mộc mạc, anh ngợi ca những mẫungười đảm đang, tử tế (như Cô Úttrong Tình Đất hoặcngười con dâu hiếu hạnh trong Mát LạnhTuổi Vàng). Phải chăngtruyền thống văn dĩtải đạo đã thôi thúc anh viết lên haitruyện nặng phần ngụ ngôn là Ông Già Noel CóThật BiểnTrời Lai Láng trongtập truyện KHÓI SÓNG TRÊN SÔNG?

Là một cá nhân thiết tha họchỏi ngôn ngữ, tôi rất yêu tiếng Việt miềnNam. Và khi đọc văn của anh Nguyễn Văn Sâm, tôi không khỏi ngầmso sánh anh với hai nhà văn người Nam khác là SơnNam và Lê Xuyên mà tôi cũng ưa thích. Ngôn ngữ miệtvườn của anh Sâmcoi bộ ngộ nghĩnh và nhiều mầu sắc  không thua gì Sơn Nam trong Hương Rừng Cà Mau đâu. Và anh Sâm, có lẽ cũng vìgốc nhà giáo chăng, không đi quá trớn như Lê Xuyêntrong cái ép-phê làm ngườiđọc phải nóng ran người trong các đoạnvăn khêu gợi dục tình. Quý vị nào đã đọc Chú Tư Cầu hoặc Rặng Trâm Bầu của Lê Xuyên thì sẽ đồng ývới tôi là Nguyễn Văn Sâm còn nhẹ tay lắm trong lãnh vực này. Chophép tôi đóng vai phân tích gia tâm lý tài tử  một chútở đây nhé. Khi chúng ta sùng bái quá độ mộtvật gì hoặc một điều gì thì khoa tâm lý họcTây phương gọi vật đó hoặc điềuđó là một fétiche(tiếng Pháp) hoặc fetish (tiếng Anh). Người Tàudịch chữ đó là ngẫu tượng hoặc linh vật. Đàn ông Mỹthường hỏi đùa nhau, Hey,what kind of man are you? A breast-man or a leg-man?, tức là họmuốn biết ngẫu tượng của nhau trong lãnhvực tình dục: bộ ngực hay cặp giò. Qua tậptruyện KHÓI SÓNG TRÊN SÔNG, tôi nghĩ văn hữu NguyễnVăn Sâm của chúng ta có một ngẫu tượnglồ lộ: đó là bộ ngực nở nang củaphụ nữ. Nói theo kiểu Mỹ, he is definitely a breast-man. Này nhé, trong truyện TìnhĐất có đoạn thằng Thìn nói về con Cúcnhư sau: Con Cúc trổ mãcả năm nay, tay chưn tròn trịa, vú dậyđội lớp áo lên cao nghệu dòm ngang thấy trơnláng mềm mềm ra vẻ con gái quá chừng. Rồi ở trong truyện NhưNước Trong Nguồn,  anh chàng tật nguyền mê con Nhàn,thú thực: Ngồi trong nhàthấy nó thấp thoáng bên kia, ngực một ngực,lồ lộ thiếu điều căng xé áo nhảy rangoài, tôi cũng đã cảm nhận nỗi vui vui trànngập lòng, đời thiệt thòi như đượctrút bớt vài phân. Chưahết đâu, trong truyện Ông Già Noel CóThật, một ông Việt Nammơ tưởng đến cái ngẫu tượng đónơi một bà gốc Mỹ Châu La Tinh như thế nàymới khiếp chứ: Vàrồi tôi nhớ tới hình dáng bờ ngực đầyđặn của Rachel. Bờ ngực có lần tôi bồmxôm tán nhảm là bệ chưng thánh giá đẹp nhứt trầnai.”

So với cái ngẫu tượng nóngbỏng của anh Sâm trong KHÓI SÓNG TRÊN SÔNG thì cái ngẫutượng của tôi trong bài viết này hiền lànhhơn nhiều: tôi sẽ nói đến cái mức hấpdẫn của ngôn ngữ miệt vườn mà anh Sâm sử dụng trong tậptruyện. Thiên kiến này cũng dễ hiểu thôi, vìcả đời tôi đã mê say ngôn ngữ, như đã nóiở trên.  Tôi học trunghọc tại  Saigon và khoái chíđã học thêm được phươngngữ (dialect) Saigon. Tôi thích nhất là các thành ngữ,các đặc ngữ trong Nam. Nghe khoái tai làm sao, vừatượng hình vừa tượng thanh, vừa chânchất chi lạ! Tôithường so sánh cách diễntả thân mật (colloquial) giữa phương ngữmẹ đẻ của tôi (Hà Nội) và phươngngữ Saigon, dùng ngay một anh bạn thân  rất dễ thươngngười Nam cùng lớp để tra cứu và phốikiểm. Chẳng hạn, tôi hỏi anh diễn tảtừ ngữ đi thọt chân bằng tiếng Nam ra sao thì anh cườitươi và nói là đi càthọt cà thọt. Thế còn đivới giáng điệu nghiêng nghiêng thì nói làm sao đây?Thì là đi xà-niễngxà-niễng chớ sao. Lớn bằng chừngnày này thì nói làm sao?  Anh rahiệu bằng hai bàn tay và nói gọn lỏn bi bự nè! Có lần tôi đến nhà anh chơi, anh hỏi tôimuốn uống nước gì để anh lấy. Tôi nói cho mình một cốc nướcchanh quả vắt. Anh trảlời, cái đó trong Nam  kêu là một ly đá chanh, sẽ cóngay cho bồ! Và cứ nhưvậy tôi học thêm và sử dụng ngay loạiphương ngữ hấp dẫn ấy với các bạnbè người Nam. Tôi tưởng tôi đã khá thành thạo,nhưng khi đọc KHÓI SÓNG TRÊN SÔNG của anh Sâm thì tôithấy còn phải học thêm nhiều. Tập truyệncủa anh là cả một rừng thành ngữ bình dân, nghelên thì khoái tai mà đọc tới thì sướng mắt!Những thành ngữ này không thể tìm được trongtự điển nào cả, nhưng may thay ngữ cảnh (context) của các đoạnvăn đã giúp tôi hiểu được ý nghĩacủa chúng.  Sau đây làmột vài thí dụ điển hình. Trong truyện Theo Gót Huyền Trân: Trong mấynăm chị nầy đập bầu liền xì bốc.Mang  bầu lạch ạchcũng bò ra chợ, mới đẻ hôm kia cũng te teđi bán, bỏ lún mấy đứa nhỏ ở nhà khóclòi rún, mặt mũi tèm lem tuốt luốt, sốngchết phó thác cho trời khỏi cần cộtniệt.” Trong truyện Tình Lụy Thiên Thu: Mèo chuột, tò tí te thì mấychị có con chuột Tàu trong bụng, phải khôngngoại? Và trong Tình Đất: Thétrồi nó tới chà-lết quết-xảm ở nhà tôi,gặp thì chỉ chào sơ sơ rồi quay ra tíu ta tíu títvới con Út.”

KHÓI SÓNG TRÊN SÔNG là một thành công vănchương của một nhà giáo kiêm nhà văn rấtkhả ái của chúng ta tại hải ngoại.  (Dallas, TX, 2- 2000)