Trước tiên, xin tự giới thiệu, tôilà một sinh viên cũ của Giáo Sư Nguyễn Văn Sâm thời Đại Học Văn Khoa SàiGòn trước 1975. Và kính thưa thầy Sâm, em cảm ơn thầy đã có nhã ý mời em giớithiệu một tác phẩm thầy vừa xuất bản bởi Viện Việt Học.
“Tặng những anh hùng Bình Định vàtất cả anh hùng trên đất nước đau thương của chúng ta.”
Đó là những dòng chữ trân trọng đề tặng của Giáo Sư Nguyễn Văn Sâm nơi trangđầu trong tác phẩm mới của ông nhan đề “Người Hùng Bình Định: Nổi Loạn TruôngMây,” một thơ tuồng còn được quen gọi theo cách dân gian là “Truyện Chàng Lía,”hay gọi theo cổ bản là “Văn Doan Diễn Ca.”
Sách này do Giáó Sư sưu tầm và giới thiệu lần đầu tiên. Đây cũng là một kiệt tácNôm Miền Trung thế kỷ 18, theo nhận định của Giáó Sư. Tác phẩm mà quý vị đangcó trên tay là do GS Nguyễn Văn Sâm giới thiệu, phiên âm; được học giảNguyễn Hiền Tâm đính chánh, viết Bạt; và phần chính là từ bản Nôm cung cấp bởihọc giả Trương Ngọc Tường.
Người Miền Trung, đặc biệt là người Bình Định, hầu hết đã quen thuộc với nhữngdòng ca dao như:
Ai vào Bình Định mà nghe,
Nghe thơ chàng Lía,vè về Quảng Nam.
.*
Chiều chiều én liệng Truông Mây,
Cảm thương chú Lía bị vây trong thành.
*
Câu hỏi trước tiên là có thật có nhân vật tên là Chàng Lía hay không? Có thậtcó một cuộc khởi nghĩa của Chàng Lía hay không?
Một điều được biết chắc chắn rằng, không có chính sử nào ghi về Chàng Lía và vềcuộc nổi loạn của Chàng Lía. Nhưng một điều cũng được biết chắc chắn rằng, cómột thơ tuổng ghi lại cuộc đời Chàng Lía lưu truyền ở Bình Định và ở nhiều nơitại Miền Trung Việt Nam.Và nền văn học dân gian đặc biệt này đã có gần 1,350 câu được soạn ra để kể vềcuộc đời Chàng Lía.
Bản văn Truyện Chàng Lía, hay Văn Doan Diễn Ca thực sự không thuần túy văn học,theo nghĩa chúng ta thường nghĩ về Truyện Kiều hay Chinh Phụ Ngâm Khúc. Trongkhi Truyện Kiều của Nguyễn Du và Chinh Phụ Ngâm của Đặng Trần Côn được biếtchính xác tên tác giả, thì Truyện Chàng Lía không thể biết tác giả là ai. Trongkhi Truyện Kiều và Chinh Phụ Ngâm được sáng tác cho nền văn hóa đọc, thì TruyệnChàng Lía được soạn ra để phục vụ cho nền văn hóa sân khấu.
Ngàỳ hôm nay, chúng ta không biết chính xác ai là tác giả những dòng thơ Nômnày, thể văn mà Giáo Sư Nguyễn Văn Sâm gọi là thơ tuồng, trong đó người hát thơqua nhiều đời đã pha lẫn vào các thể văn cho thích hợp với trình diễn sân khấu, nhưcác hình thức: nói, hát nam, hát khách, than thở... của hát bội.
Tuy nhiên, trong nhiều thế hệ, thơ tuồng Chàng Lía đã nuôi sống một số nghệ sĩtrình diễn.
GS Vũ Ngọc Liễn trong Tạp chí Văn hiến Việt Nam, được Báó Bình Định trích ngày6/6/2003, qua bài “Chiều chiều én liệng Truông Mây...” có đoạn viết về nghệthuật sân khấu này, trích:
“Trước cách mạng tháng Tám ở quê tôi có ông Trùm Vạn chuyên sống về nghề nói Vèchàng Lía. Mấy chục năm hành nghề luôn no đủ, vì người nghe không chán, nghệthuật kể chuyện của ông Vạn hấp dẫn không kém diễn viên sân khấu chuyên nghiệp,âm thanh trầm bổng, tình cảm diễn biến, điệu bộ sinh động, một mình cùng lúcđóng mấy vai. Ông Vạn chết, nghệ thuật kể “Vè chàng Lía” cũng chết theo...”(hết trích)
Nghĩa là, trong gần một thế kỷ rưỡi, nghề hát thơ tuồng Chàng Lía đã giúp mộtsố nghệ sĩ sân khấu sống no đủ. Đây là một điểm hết sức đặc biệt. Vì nếu khônggợi được cảm xúc trong lòng khán giả, thơ tuồng Chàng Lía chắc chắn khôngthể được trình diễn từ làng nàỳ sang làng kia, từ năm này sang năm kia... trongmột thế kỷ rưỡi như thế.
Thể loại thơ tuồng này được Giáo Sư Nguyễn Văn Sâm giải thích nơi trang 16, 17ở cuốn “Người Hùng Bình Định: Nổi Loạn Truông Mây”, trích:
“... trong vùng đất mới của miền Nam khoảng cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, sinhhoạt đọc thơ có tính cách trình diễn đại chúng do một người đọc trôi chảy chữnôm hay quốc ngữ, vừa đọc vừa thay đổi giọng điệu để phù hợp với mỗi cách nóivà từng vai trò của nhân vật. Thính chúng trở thành khán giả... (...) Vì điềukiện cung cầu, người nói thơ thường được sự nễ vì, chiều đãi của xóm giềng làngnuớc. Anh ta tượng trưng cho một gánh hát thu nhỏ đến tận cùng; đào, kép, bầu,hề, nhưng, kẻ kể truyện... đều dồn vào một người.” (hết trích)
Nhưng tại sao bản thơ tuồng dài gần 1,350 câu thơ lại không thấy ghi tên tác giả,trong khi bản văn được sự ưa chuộng của dân chúng làng xóm Bình Định tới mứctrở thành nghệ thuật sân khấu như thế?
Không thấy lý do chính xác nào được các học giả đưa ra. Một lý do để tin rằngbản văn ca ngợi Chàng Lía, chắc chắn là không được các triều đình ưa thích, vì ChàngLía là một người nổi loạn, một người dấy quân khởi nghĩa để chống các quantriều đình. Và đặc biệt, thời điểm cuộc nổi loạn của Chàng Lía còn được xem nhưtiên báo để nhiều năm về sau sẽ xuất hiện cuộc khởi nghĩa Tây Sơn, khi baanh em Quang Trung Nguyễn Huệ xuất hiện.
May mắn, cuộc khởi nghĩa Tây Sơn đã thành công, đã thống nhất đất nước, và đãgiành một chính nghĩa cực kỳ to lớn là đánh thắng quân Xiêm La ở phía Nam vàđánh cho tan tác quân Nhà Thanh ở phía Bắc.
Chính sử không phủ nhận được anh em nhà Tây Sơn. Nhưng chính sử không ghi chépvề Chàng Lía, chỉ vì Chàng Lía là người dấy loạn, đã thua trận, và đã tự sát ởmột góc rừng núi Bình Định. Các đời triều đình về sau đều không muốn khuyếnkhích dân nổi loạn, nên có thể hiểu rằng bản thơ tuồng đã không ghi được têntác giả, dù là được hát qua các xóm làng Bình Định.
Một chi tiết để thấy nữa: trong khi nhiều học giả xem Chàng Lía là nghi án huyềnthoại, không biết có thực nhân vật nào như thế hay không, thì nhà văn Quách Tấntrong cuốn Nước Non Bình Định đã giành nhiều trang để viết về Chàng Lía, vàviết như một nhân vật có thực trong lịch sử, không một dòng ngờ vực nào hết. Vìnhà văn Quách Tấn, cũng như hầu hết dân Bình Định, đều tin thật có một ChàngLía như thế.
Báo Bình Định trong tháng 6/2005 đã trích từ Nước Non Bình Định, đăng thànhloạt 3 kỳ bài viết của Quách Tấn nhan đề “Truông Mây và Chàng Lía” -- trong đó,nhà văn họ Quách trân trọng viết, trích:
“...Chàng Lía, hay Chú Lía, là ai?
Là một hiệp sĩ áo vải, sống vào thời chúa Nguyễn (không biết chắc chắn thờiChúa nào). Cha là người huyện Phù Ly, ở gần “miền Bích Khê”. Mẹ là người PhúLạc, huyện Tuy Viễn. Lía mồ côi cha. Mẹ đem về nuôi ở quê ngoại. Lớn lên cho ởchăn trâu cho một phú hộ trong miền. Lía rất thương mẹ. Đến ở nhà người, nhưngtối nhất định trở về với mẹ...” (hết trích)
Toàn bộ bài dài 3 kỳ của Quách Tấn không hề nêu nghi vấn nào về Chàng Lía có mặttrên đời này hay không. Và từng dòng chữ của họ Quách đều như xác minh rằng,đúng là có Chàng Lía hiệp sĩ áo vải trong lịch sử như thế.
Tuy nhiên, Tự Điển Bách Khoa Mở Wikipedia viết:
“Mặc dù thông tin cụ thể chưa xác định được, song có giả thiết cho rằng chàngLía vốn tên thật là Võ Văn Doan, quê nội huyện Phù Ly (huyện Phù Mỹ, tỉnh BìnhĐịnh ngày nay), quê ngoại làng Phú Lạc, tổng Thời Hòa, huyện Tuy Viễn (huyệnTây Sơn tỉnh Bình Định ngày nay). Lía xuất thân trong 1 gia đình nghèo khổ. Làngười có khí khái, giỏi võ nghệ, Lía tập hợp dân nghèo nổi dậy, chọn Truông Mây(Hoài Ân, Bình Định) làm căn cứ, lấy của người giàu chia cho người nghèo. Khikhởi nghĩa chàng Lía bị dập tắt, nhưng hình ảnh chàng Lía còn mãi trong lòngngười dân miền Trung.” (hết trích)
Hiện thời, các di tích liên hệ tới Chàng Lía đều tiêu điều hoang phế. Báo BìnhĐịnh trong số ngày 22/9/2005, qua bài viết của Lê Viết Thọ, nhan đề “TruôngMây: một di tích bị lãng quên” đã ghi nhận:
“Chỉ cách thị trấn Tăng Bạt Hổ (Hoài Ân) hơn 2 km, nhưng Truông Mây, di tích lịchsử gắn với chàng Lía, người anh hùng nông dân của Bình Định, lại bị lãng quên.Thắp một nén hương bên mộ chàng Lía mà trong lòng không khỏi đau xót...
Phải len sau những vườn cây, leo lên sườn núi Một, anh Hà chỉ cho tôi một mảnhđất ken đặc cây cối, lọt thỏm giữa vườn điều: mộ chàng Lía. Phải vạch lá mớithấy chút dấu tích còn lại: một đoạn tường đá ong, dài độ 1m. Đi ra phía sau,thấy thêm một lớp 5, 6 hòn đá ong vuông vức khác. Và cũng chỉ còn bấy nhiêu. “Trướcđây, tôi có nghe các cụ già nói là ngôi mộ còn khá nguyên vẹn, chỉ mất tấm biado bị bọn đào trộm vàng phá hủy”- anh Hà nói. Điều khá đặc biệt là mộ tuy nhỏ,nhưng căn cứ vào dấu tích vòng ngoài thì khu mộ lại khá rộng.” (hết trích)
Về Mộ Chàng Lía, Bài viết cũng ghi nhận rằng Trung tâm Văn hóa - Thể thao HuyệnHoài Ân của Bình Định, vào những năm cuối thập niên 1990s “đã đặt vấn đềkhảo sát, xác định vị trí để dự định lập hồ sơ đề nghị công nhận di tích. Nhưngsau đó, lại bị bỏ lửng, không còn ai quan tâm đến, không hiểu vì sao”. (hếttrích)
Điểm chú ý là: ngôi mộ thì nhỏ, nhưng khu mộ lại khá rộng. Có nghĩa là, nơi ngườidân Bình Định tin là mộ Chàng Lía, thực ra phải là một lăng mộ, vì chỉ có lăngmới có khu mộ rộng lớn.
Có di tích như thế, tại sao không được ghi vào chính sử? Thực ra, dễ hiểu,không triều đình phong kiến nào, dù triều đình Huế năm xưa hay triều đình HàNội bây giờ, ưa thích chuyện vinh danh người nổi loạn, dù có là một hiệp sĩ áovải. Đặc biệt nữa, Chàng Lía tuy là một hiệp sĩ, nhưng khi nghệ sĩ hát tuồnglưu diễn từ làng này qua xã nọ, tất phải nói lên ý nghĩa làm sao để các quan trongxã cho phép: do vậy, Chàng Lía phải có những tật xấu vụn vặt, thí dụ như ăntrộm ăn cắp, tính tình hung hăng, và rồi háo sắc để trúng mỹ nhân kế. Nhưngngay cả cái chết của chàng cũng mang tính nhân bản, luôn luôn nghĩ tới ngườikhác: Chàng Lía bị vây, nên tự cắt đầu, và dặn người tiều phu là bác hãy mangđầu này ra trình quan triều đình để lãnh thưởng.
Và hôm nay, cuốn sách “Người Hùng Bình Định Nổi Loạn Truông Mây” do GS NguyễnVăn Sâm sưu tầm và giới thiệu đã lần đầu tiên đưa một văn bản thơ tuồng, từ nềnvăn học sân khấu của dân gian trở về dạng văn bản đọc, thích nghi với ngôn ngữcó thể hiểu được cho người thời nay.
Không có gì tuyệt vời hơn là khi tìm hiểu về một hiệp sĩ áo vải (nói theo QuáchTấn) đã bị nhiều triều đình qua 3 thế kỷ xóa tên ra khỏi chính sử... thậm chí,tới như đời nay, Mộ Chàng Lía ở Truông Mây cũng còn bị bỏ quên.
Nhưng có một tượng đài vô hình của Chàng Lía vẫn còn được lưu giữ trong lòngngười. Thời xưa thì, hình ảnh Chàng Lía được giữ qua thơ tuồng hát nói, lưudiễn qua các sân khấu làng xóm. Và bây giờ, hình ảnh Chàng Lía lưu giữ qua nềnvăn hóa đọc, qua cuốn sách mà Giáo Sư Nguyễn Văn Sâm đã sưu tầm, giới thiệu vàbổ chính một cách tuyệt vời.
Tác phẩm mà Viện Việt Học ra mắt hôm này hiển nhiên là rất mực cần thiết đốivới những người nghiên cứu văn học Việt Nam.
Trân trọng cảm ơn GS Nguyễn Văn Sâm, Viện Việt Học, và tất cả khán giả.
Phan Tấn Hải